Psychiatria trans kulturowa: Szamanizm
Wy teraz tego nie pojmiecie, Lachy, Jak to dawnymi czasy w wasze dwory
Wchodziły stepów pieśni, czarów strachy I siwe często z lirami znachory
Siadali w progu, a wam lip zapachy W dom załatały i pieśni, i wieczory
Mieliście ciche na gankach drewnianych…I myśl o rzeczach dawno zapomnianych.
Beniowski, pieśń XI. Juliusz Słowacki
John Snow – indiański wódz i szaman – w swej księdze pt. „Te góry są naszymi świętymi miejscami” pisał: Rozmawiamy ze skałami, strumieniami, drzewami, roślinami, ziołami i wszelkim stworzeniem. Nazywamy zwierzęta naszymi braćmi. One rozumieją nasz język, my rozumiemy ich. Czasami przemawiają do nas w snach i naszych wizjach. Czasami odsłaniają nam ważne zdarzenia lub odwiedzają nas, kiedy poszukujemy wizji na szczytach gór.
Pojecie szamanizm i szaman pochodzi z języka Tunguzów – ludu zamieszkującego Syberię i przez język rosyjski, a następnie angielski, weszło do słownika wszystkich języków współczesnego świata. W większości przypadków szamanami są mężczyźni, ale zdarzają się też i kobiety.
Szamanizmem od dawna interesowała się oficjalna nauka: psychologia, psychiatria, 
antropologia czy etnografia. Niekiedy dociekanie nad nim określa się jako „antropologię świadomości”. Współczesna nauka ignoruje pozaziemskie źródła wiedzy szamanów, a skupia się na zbieraniu, analizowaniu i interpretowaniu zgodnie z aktualną wiedzą zjawisk związanych z szamanizmem. Część entuzjastów mistycznego pola badań w szamanizmie nazywa, te nową wiedzę psychologią transpersonalną.
Szamanizm – szaman przez antropologów przedstawiany jest jako magiczno-religijny fenomen, w którym szaman jest wielkim mistrzem ekstazy.
Wg Mircea Eliade szamanizm, to technika wywoływania owej ekstazy. Różne mogą być pola działania szamana : panowanie nad ogniem, wiatrem, ale najczęściej, to umiejętność wypędzania choroby. Najważniejszą jego umiejętnością było i jest wprawianie siebie lub medium w trans,
w czasie którego dusza opuszcza ciało i przenosi się do nieba lub w inne zaświaty.
Wiedza szamanów jest zdobywana od mistrzów, a możliwa do pozyskania dzięki posiadaniu specyficznych i wyjątkowych uzdolnień, z których najważniejszym jest komunikowanie się
w transie lub ekstazie ze światem duchowym.
Amber Wolf, uczennica indiańskich uzdrowicieli z plemienia Seneków, autorka książki pt. „W cieniu szamana” pisała: Ścieżka szamana, to ścieżka świadomości, pozostającej
w najgłębszym związku z naturą.
W dawnych czasach szaman był łącznikiem pomiędzy ludźmi i innymi światami naturalnych energii. Często żył w odosobnieniu, a jego ścieżka była ścieżką samotną. Szaman był świętym węzłem łączącym mądrość natury i ducha. Obecnie szamanizm przeżywa swoją drugą młodość. Czczony w dawnych czasach i ośmieszany w wieku technologii, szaman zaczyna być traktowany z rosnącym zainteresowaniem. W szerzącym się chaosie różnorodnych nauk, jakie spotykamy dzisiaj, ścieżka szamana jawi się jako ta, która nas łączy z powrotem z Ziemią. Potrzebujemy szamańskiej równowagi pośród gwałtownych zmian energii, które nas otaczają. Wybiegając świadomością w stronę ducha, wciąż tracimy swoje zakorzenienie w Matce Ziemi. Dlatego potrzebujemy szamańskich sposobów, aby odnaleźć równowagę dla siebie i naszej planety. Ta równowaga jest naszym wspólnym dobrem.
W szamanizmie stany ekstatyczne dzielone są na: szamańskie, prorocze i mistyczne. Aby osiągnąć ekstazę szaman wprowadza się trans, osiągniecie którego jest możliwe dopiero po okresie intensywnych ćwiczeń i odbytej inicjacji. Owa podroż do innego wymiaru egzystencji wywoływana jest przez indukowanie „alternatywnych stanów świadomości” i jest podobna do autohipnozy. W tych stanach dusza szamana ma możliwości przemieszczania się do wyższych
i niższych światów . W tym czasie kontaktując się z duchami i innymi wyższymi istotami , szaman może nawiązywać porozumienie z przodkami, otrzymywać od nich instrukcje i rady,
a również oddziaływać na realne wydarzenia w fizycznym świecie. A oddziaływania te mogą mieć określony wpływ na przyszłe zdarzenia i losy ludzi.
W stanie autohipnozy szaman ma możliwość kontrolowania swych reakcji. Stany takie uzyskuje dzięki indywidualnej wrażliwości i szczególnemu uzdolnieniu, które nazywane bywa „selektywną hipersugestywnością”. Umiejętność posługiwania się owa sugestywnością
i doskonała znajomość symboliki danej kultury, jej znakami i emocjami z nimi związanymi tłumaczy Pelcaster-Villafuerte skuteczność szamanów i uzdrawiaczy, którzy działają w obrębie swej społeczności.
„Religia, medycyna i magia splatały się w dawnych czasach w jedno, a lekarz – uzdrowiciel szaman bywał pośrednikiem między tajemniczym światem dobrych i złych sil nadprzyrodzonych a społecznością, w której praktykował. Byl on pośrednikiem przynoszącym ukojenie, spokój, a czasem nawet zemstę.
I do dziś wędruje on po świecie; ścieżkami dżungli centralnej Afryki, czy innymi mało 
zbadanymi obszarami współczesnego świata. Szaman szykując się na spotkanie z chorym zakłada maskę własnego wyrobu, która ma odstraszyć groźne demony choroby, przy okazji budząc respekt w leczonej społeczności”.
„Jerzy Sławomir Wasilewski w swej książce pt. „Podróż do piekieł” pisze o szamanizmie: „Aby w pełni zrozumieć opisany obrzęd szamańskiego zaklinacza, szamana, by czytelna stała się logika tych misteriów, by wreszcie poznać cały skoncentrowany wokół nich system wierzeniowo-rytualny szamanizmu – przebyć musimy drogę równie daleką i równie ciekawą, co wędrówka szamana w zaświaty. Będzie to podroż do odległych ludów, prowadzących do dziś albo przynajmniej do niedawna archaiczny tryb życia: tubylczych grup syberyjskiej i amerykańskiej Północy, koczowników azjatyckiego stepu, plemion tropikalnej dżungli. Będzie to także wędrówka w czasie – śladami pradawnych rytuałów, których nikłe pozostałości zadokumentowały naskalne ryty, odnajdywane w wykopaliskach przedmioty kultowe, a także nieliczne zapisy źródłowe sprzed wieków. Będzie to podroż w głąb ludzkiej psychiki, nieodzowna dla rzetelnego wniknięcia
w fantasmagoryczny świat szamańskiej wyobraźni”.
„Dzisiaj uważa się, ze szamanizm lub znachorstwo, to skomplikowany zespół wierzeń i zachowań mających na celu uzdrowienie lub zachowanie zdrowia i dobrobytu członków określonej społeczności, w której działa szaman. Związane jest to z tradycyjnymi przekonaniami o duchowej sile szamanów, o tkwiących w nich możliwościach skutecznego leczenia, ale
i przeprowadzania zmarłego członka do lepszego, bezpieczniejszego pozaziemskiego świata. Staje się to możliwe dzięki specjalnym duchowym relacjom z tym światem, wiedzy szamana, znajomości zaklęć i talizmanów”.
„Uważa się, ze szaman zazwyczaj cechował się „jakimiś odchyleniami” od stanu psychicznego, a przed inicjacją miewał już niekiedy napady padaczkowe lub inne zaburzenia. Mógł przejawiać cechy osobowości, które dzisiaj nazywamy histerycznymi. Wśród adeptów zdradzających takie właśnie cech nauczyciel – szaman wybierał swego następcę. Szaman jednak nie był osobą chorą psychicznie. M. Eliade pisze: „Swą siłę i znaczenie zawdzięcza indonezyjski czy eskimoski szaman nie tej okoliczności, że ma on napady epileptyczne, ale temu, że nad nimi panuje. Szaman ma zdolność do wywoływania swego „epileptoidalnego transu” wysiłkiem własnej woli”.
Jak wiec wygląda ów trans? Opisał go buriacki buddysta Gondodzaw Cybikow, 
któremu na początku XX wieku udało się dotrzeć do Lhassy i opisać swe wrażenia po zwiedzaniu klasztorów lamaistycznych. W jednym z nich był uczestnikiem misterium – transu. Lama w czasie kontaktowania się z zaświatami przepowiadał obecnym najbliższą przyszłość.
„Najpierw zaczynają drgać nogi, później drganie przechodzi coraz wyżej, obejmując pozostałe części ciała. Dzieje się to stopniowo, tak ze liczne malutkie dzwoneczki przyczepione do rożnych czesci ubrania zaczynają wydawać narastający dźwięk. W końcu, gdy drga juz cale cialo, a twarz wykrzywia sie w konwulsjach, wróżbita-szaman, siedząc ciagle w fotelu, pochyla sie do przodu i zakresla glowa pólkole, od lewego ramienia ku prawemu, tak ze konce drzewc choragiewek prawie dotykaja podlogi,
a same choragiewki wloka sie po ziemi. Wróżbita-szaman, po zakreśleniu głową pełnego półkola, gwaltownie odchyla sie do tylu i spogląda w górę. Czynność te powtarza trzykrotnie, gdyz cz`os-kjong, by odpowiedziec na pytania zadane mu przez wiernych, spojrzec musi na trzy swiaty znajdujace sie, wedlug lamaistów, w dole i na trzy znajdujace sie w górze, a jest wsród nich i nasza ziemia. Po obejrzeniu wszystkich trzech swiatów Cz`os-kjong przychodzi z pelnym zasobem wiedzy: wyraznie dostrzega widzialnych i niewidzialnych wrogów, zna przeznaczenie kazdego zyjacego czlowieka, a takze wie wszystko o losie zmarlych, jasno widzi przyszlosc. Wtedy dwaj sluzacy ujmuja wrózbite pod rece i prowadza na skraj estrady, gdzie ustawiaja mu specjalny wysoki fotel i rozscielaja pod nogami lamparcia skóre. Mozna wówczas zadawac rózne pytania. Wrózbita-szaman udziela odpowiedzi, która jeden ze slug natychmiast zapisuje. Wreszcie wrózbita-szaman ciezko osuwa sie na fotel i w tym momencie opuszcza go cz`os-kjong. Sludzy zdejmuja z niego odzienie i staje sie on znów zwyklym czlowiekiem”.
Bronislaw Pilsudski tak opisuje szamanów na Sachalinie: „Szamanów swoich nazywaja Ajnowie „tsuru-kuru” (szamaniacy czlowiek). Te nazwe daja oni i kaplanom chrzescijanskim. Szamanizm u Ajnów jest rozwiniety daleko slabiej, niz u dwóch innych ludów pierwotnych, zaludniających Sachalin, Oroków i Gilaków. A Ajnów kult przodków stanowi czesc wierzen religijnych. Zmarli ojcowie, matki, dziadkowie
i babki roztaczaja skrzydla opiekuncze nad potomkami, moga jednak takze pozbawic ich swej laski i sprawic tym niezliczone przykrosci i nieszczescia…
Zwykle w mlodosci przyszly szaman uczuwa jakies nieokreslone dazenie do samotnosci. Czlowieka, który czesto wychodzi z domu i chodzi zamyslony wzdluz brzegu morskiego, posadzaja, ze staje sie narzedziem wstepujacych w niego szamanowych duchów, nazywanych „ksipu”. Pewien stary szaman opowiadal mi, ze razu jednego stracil przytomnosc
i czul, ze unosi sie jak ptak pod oblokami, ciagle bal sie, ze upadnie i zabije sie, lecz szczesliwie ocknal sie na piasku u brzegu morza”.
Podobne opisy dostarczali polscy badacze – zeslancy o innych ludach i ich szamanach z 
dalekiej Syberii. Wymienic tu nalezy relacje Józefa Kopcia, Faustyna Ciecierskiego,
Józefa Kobyleckiego, Adolfa Januszkiewicza, Benedykta Dybowskiego i wielu innych.
Szamańskie zagłębianie sie w trans, owa podróż w krainę nierzeczywistości, to zarazem docieranie do podświadomych pokładów ludzkiej psychiki. A szaman przez wieloletnie ćwiczenia nauczony jest owego zaglebiania w owe ciemne obszary duszy.
Zdaniem Junga w podświadomości istnieją liczne archetypy,
czyli zbiorowe, wspólne wszystkim ludziom, praobrazy. Wywodza sie one
z zamierzchlych czasów ludzkości. One to wlasnie pojawiaja sie na pierwszym planie we snach, w hipnozie czy w transie, a wiec zawsze wtedy gdy kontrolujaca swiadomosc ulega wylaczeniu i zaprzestaje dzialac auto-cenzura. Monotonny dzwiek piszczalki, dudnienie bebna, wir taneczny lub rytmicznie powtarzane ruch ciala, zazwyczaj z akceleracja, to sposoby na szybsze wejscie
w ów trans szamanski.
Do szybszego wejscia w trans szaman niekiedy używa nadzwyczajnych środków. Sa to niekiedy halucynogenne grzyby lub narkotyki.
A kiedy juz wejdzie w stan transu, przekazuje społeczności swej oczekiwane nauki, zalecenia, wrózby, pomaga chorym, odpedza zle demony, podnosi na duchu strapionych i przepowiada przyszlosc.
Uwaza sie, ze prawdziwy szaman powinien spelniac wiele z wymienionych nizej cech:
1. Musi istniec w danej spolecznosci przekonanie, ze posiada on moc bezposredniego komunikowania sie z bóstwem i przez to posiada zdolnosc pomagania chorym, leczenia zaburzen fizycznych i psychicznych oraz sluzenia rada i wskazówkami.
2. Szaman jest zazwyczaj osoba „szczególnie naznaczona” tj. posiada okreslone predyspozycje lub wlasciwosci. Niekiedy tym stygmatem moze byc padaczka. Szamani zazwyczaj sa ludzmi inteligentnymi, blyskotliwymi i empatycznymi.
3. Zazwyczaj mistrz wybiera swego nastepce sposród bystrych chlopców lub dziewczat, jeszcze gdy sa oni dziecmi. Ma to zapewnic ciaglosc wiedzy i zagwarantowac
dostateczny czas, aby mlody adept zdobyl niezbedne doswiadczenie.
4. Szaman musi posiadac zdolnosc wchodzenia w trans. Uczy sie tego od mistrza i na koniec zdaje praktyczne egzaminy.
W czasie transu musi przekazywac przeslania od duchów, a wiec posiadac zdolnosci bycia medium.
5. Powinien miec on okreslona wiedze praktyczna o leczniczych ziolach i mineralach. Uczy sie tego od mistrza, a wiedza ta czesto jest rozlegla i skuteczna.
Umiejetnosci szamanskie znacznie przekraczaly mozliwosci przecietnego czlonka spolecznosci. Posiadal on wiedze religijna, medyczna i zazwyczaj wspaniala pamiec. Znal olbrzymia ilosc tekstów poetyckich, modlitw i zaklec. Byl recytatorem i znawca muzyki. Malinowski podaje, ze slownik przecietnego mieszkanca Jakucji wynosil okolo 4 tys. slów, szaman natomiast (co policzono) poslugiwal sie slownikiem z 12 tys. slów. Dlatego w zyciu codziennym szamani byli ludzmi zdrowymi i opanowanymi.
Swe nadnaturalne zdolnosci ujawniali dopiero w czasie transu, w który sami sie wprawiali.
Szamanów spotykamy prawie we wszystkich dawnych kulturach – ludzi dziwnych, 
niepodobnych do innych. Ich wyjatkowe zdolnosci sa wszedzie zblizone do siebie.
Wyróznia ich sposób postepowania ze swymi ziomkami, z okazywana pomoca w sluzeniu i kontaktowaniu sie z bóstwami, duchami i przodkami, w ofiarowywaniu rad i niesieniem pomocy medycznej.
Szamanizm swoja historia siega w odlegly mrok dziejów gatunku ludzkiego. Sadzic nawet mozna, ze jednym z pierwszych i ważniejszych towarzyszy przemieszczającego sie ludzkiego plemienia byl wlasnie szaman.
W latach siedemdziesiatych XX wieku natrafiono na miejsca pochówku Neandertalczyków. Groby datowano na okolo 50 000 lat przed nasza era. Amerykanski archeolog
Ralph Solecki, który uprzednio badal miejsca pochówku dawnych Indian w dolinach Ohio, nazwal te stanowiska archeologiczne w Iraku, Shanidar. Szczególnie interesujace byly groby IV i VI. Solecki nabral przekonania, ze groby w Shanidar, podobnie jak badane poprzednio w Ohio, poza szczatkami zmarlych, zawieraja jeszcze elementy dekoracji (?) roslinnych, glównie kwiatowych.
W archeologii wiadomo bylo, ze wyposazanie grobów w przedmioty, rosliny lub zwierzeta mialo przewaznie znaczenie magiczne i bylo domena dzialania szamanów.
Oznaczaniem roslin z grobów Neandertalczyków zajela sie francuska paleobotanik Arlett Leroi-Gourham z Muzeum Człowieka w Paryżu.
Badałaona próbki ziemi z grobów i oznaczała skamieniałe pyłki kwiatowe roślin tam złożonych. Znalazła ona w tych próbkach skamieniale pylki az dziewięciu roslin do dzisiaj stosowanych w ziołolecznictwie. Byly to miedzy innymi pylki kwiatów malwy, krwawnika oraz maku i przęśli dwuklasowej (surowca do wyrobu efedryny).
Oznaczaćto moglo tylko jedno, ze Neandertalczycy znali równiez lecznicze lub magiczne dzialanie tych roslin. Prawdopodobnie wykorzystywali je, podobnie jak nasi protoplasci w nastepnych tysiącleciach do praktyk szamańskich. Tak wiec odkrycia z Shalnidar przesuwają datowanie szamanizmu z epoki brązu aż do czasów paleolitycznych.
Szamanizm – szaman opiera sie na przekonaniu, ze wszystko co nas otacza jest swiete.
Kazdy okruch ziemi, kamien, galazka, drzewo jest przejawem absolutnej rzeczywistosci, a moze tez byc magicznym kluczem do tajemnicy zycia i smierci. Przez swe przywiazanie do natury i jej sil nazywany niekiedy bywa „religia ziemi”. U podloza szamanskich przekonan lezy wiara, ze istnieje jednosc calego zycia i wszelkich zjawisk przyrodniczych. Takie przekonania powodowały, ze ceniło sie każde życie, a rys ten widoczny jest również w wielu religiach świata. Mimo, ze w swych początkach byl wiara ludów pierwotnych i nosił charakter plemienny, to przez tysiąclecia spełniał funkcje integracji społecznej i praktyczne funkcje terapeutyczne. Wg Marka Hasa celem szamanizmu nie jest jednak panowanie nad silami przyrody, ale przywracanie harmonii w niej. Tak pojete praktyki szamańskie sa głęboko zakorzenione w miłości do przyrody, do świata.
Wszystkie formy życie w tym ujęciu tworzą wielka rodzinę. Należą do niej nie tylko ludzie i zwierzęta, ale i minerały, woda, ogień, powietrze.
Szaman powinien czcić życie w jego najdrobniejszych przejawach, gdyż zło płynie z zachwianej równowagi w kosmosie i działaniu niezgodnym z jego prawami.
Fragmenty artykułu: Psychiatria trans kulturowa: Szamanizm Cześć I: Teorie i interpretacje
Autor: dr Janusz Krzyżowski